Een advertentie in het Nieuw Israëlitisch Weekblad bracht de nichtjes Hella en Sandra Rottenberg ertoe om onderzoek te doen naar de sigarenfabriek die hun grootvader Isay Rottenberg in bezit had in de jaren dertig in Duitsland. In de advertentie werd melding gemaakt van een compensatiefonds voor erfgenamen van vervolgde en beroofde joden in nazi-Duitsland. Hella en Sandra hadden van familieleden wel gehoord dat er een fabriek was, maar wisten verder weinig details. Om te kunnen bewijzen dat Isay de eigenaar van de fabriek was geweest, dat hij onteigend was en dat zij de wettige erfgenamen waren, moesten zij onderzoek doen. Naarmate ze meer te weten kwamen over de Deutsche Zigarre-Werke van hun grootvader groeide hun nieuwsgierigheid. Ze doken in hun eigen familiegeschiedenis en kwamen steeds meer te weten over hun opa, die ze goed kenden, maar van wie ze toch weinig bleken te weten.
De Deutsche Zigarre-Werke
Isay Rottenberg wordt geboren in Polen in 1889, maar verhuist in 1907 naar Berlijn. Omdat hij familie heeft wonen in Nederland, bezoekt hij regelmatig Amsterdam, waar hij in 1917 trouwt met Lena Ptasznik. Isay en Lena krijgen drie kinderen, Alfred (de vader van Hella), Edwin (de vader van Sandra) en Tini. Het gezin vestigt zich in Amsterdam en Isay heeft veel succes in de papierhandel. De zoektocht van Hella en Sandra naar het verleden van hun grootvader leidde hen vervolgens naar het Saksische plaatsje Döbeln, waar Isay Rottenberg in 1932 een failliete sigarenfabriek overneemt. In het stadsarchief van Döbeln bleek nog een enorme hoeveelheid documenten bewaard gebleven over deze Deutsche Zigarre-Werke en de kleindochters kregen steeds meer een beeld van hoe hun grootvader geleefd en gewerkt heeft. Maar terwijl ze verder spitten, kwamen er ook meer vragen bij ze op. Waarom besluit Isay om in 1932, een half jaar voor de machtsovername van de nazi’s, als jood in Duitsland een fabriek over te nemen? Het land was toen al in de greep van extremisme en geweld en zeker in Saksen sloeg het nazisme erg aan. Dit moet hun grootvader geweten hebben en toch besloot hij de uitdaging aan te gaan om een moderne fabriek over te nemen in Duitsland, ondanks dat hij met zijn gezin in Amsterdam woonde. De volgende vraag die zich aandiende was: hoe kon Isay Rottenberg als jood na het aan de macht komen van de nazi’s zijn fabriek nog verder blijven aanhouden? Het wordt de joden in Döbeln vanaf 1933 steeds moeilijker gemaakt en toch blijft hij zijn fabriek beheren. Een fabriek met inmiddels 670 mensen in dienst die goed draait. Hella en Sandra kregen een ongemakkelijk gevoel tijdens hun onderzoek. Heeft hun grootvader iets moeten doen of toezeggen aan de nazi’s om als eigenaar-directeur te mogen blijven, terwijl andere joodse winkeleigenaren werden weggepest of –gestuurd?
Werken onder het naziregime
Isay is het grootste deel van de tijd in Duitsland. Af en toe zoekt hij zijn gezin op, blijft een paar dagen en vertrekt dan weer naar Duitsland. Isay lijkt geen moment te overwegen om te stoppen met zijn onderneming in nazi-Duitsland. Hij werkt samen met het nazibestuur in Döbeln om zijn fabriek te kunnen voortzetten. Het ideologisch aspect is voor hem kennelijk van minder belang dan het zakelijke aspect. Vooral Hella maakte zich steeds meer zorgen over wat ze nog meer zouden aantreffen in de archieven. Sandra en andere familieleden bekeken het pragmatischer: Isay was gewoon een zakenman en heeft juist vechtlust getoond en zijn gezin goed onderhouden. Feit is dat de tegenstanders van Rottenbergs fabriek te vinden zijn in de sigarenbranche, bij de fabrikanten en de tabakswinkeliers en dat de nazibestuurders de fabriek juist verdedigen en als een modelbedrijf typeren. Isay beschikt bij het stadsbestuur over veel goodwill omdat hij moeilijk te plaatsten ongeschoolden en gedeeltelijk arbeidsongeschikten werk geeft, mensen die anders werkeloos zouden zijn. En zo blijft Isay werken onder het naziregime. Hij kan weg en vele andere joden vertrekken, maar hij blijft. In de winter van 1934/35 levert de Deutsche Zigarre-Werke zelfs een bijdrage aan de winterhulp: Hitlers fonds voor behoeftige Duitsers. Het zou hier gaan om een bedrag van 15.000 rijksmark per maand. Hella en Sandra zagen hun grootvader steeds meer als een man die zich thuis voelde in Duitsland en daarom zo graag wilde slagen met zijn Duitse onderneming dat hij zijn ogen sloot voor de politieke ontwikkelingen.
Overname en arisering
De omslag komt in 1935 als Rottenberg gevangen wordt genomen en de fabriek wordt overgenomen door de Deutsche Bank. De fabriek zou nog een grote schuld open hebben staan bij de DB (uit de tijd vóór Rottenberg) en Isay zou faillissementsfraude hebben gepleegd bij de overname. Hierbij komt nog een deviezenonderzoek van het Saksische ministerie van Financiën, dat is ingesteld op aangeven van concurrenten van de DZW. Isay wordt ontslagen als directeur en de Deutsche Bank voert een ariseringsactie uit (verwijdering van alle joodse medewerkers). Isay levert vervolgens een lange strijd om zijn onschuld te bewijzen en de DB ter verantwoording te roepen. In 1938 beveelt de regering van Saksen de uitzetting van Rottenberg. Hij tekent nog bezwaar aan, maar het mag niet baten. Na de Kristallnacht geeft Isay zijn strijd eindelijk op. Met het verlies van de fabriek verliest hij een groot deel van zijn kapitaal. Tijdens de bezetting vluchten Isay en Lena naar Zwitserland. Na de oorlog bouwt hij een nieuw bestaan op in Amsterdam en is daarna jarenlang eigenaar van een succesvolle rietjesfabriek. Ondanks alle tegenslagen blijft Isay optimistisch en zo herinneren zijn kleindochters hem ook.
Het onderzoek in de archieven leverde de kleindochters van Isay een complete geschiedenis op van de fabriek van hun grootvader en van hun grootvader zelf. Met hen krijgen wij via dit familieverhaal een beeld van een joodse zakenman die zijn kansen benutte in een turbulente tijd. Een man die zich meer Duitser voelde dan Nederlander en die zijn gehele vermogen in Duitsland had geïnvesteerd. Een man die zich lange tijd veilig voelde vanwege zijn Nederlandse paspoort en lang stand wist te houden in nazi-Duitsland, maar uiteindelijk toch moest vertrekken. Tegelijkertijd krijgen we een tijdsbeeld van een Oost-Duits stadje in de jaren dertig dat steeds meer in de greep komt van antisemitisme en geweld. Deze familiegeschiedenis is zeker het lezen waard.
Hebben de nichten deze zoektocht naar het zakelijk verleden van hun grootvader geschreven?
Het lijkt me boeiend om te lezen hoe en waarom deze man bepaalde keuzes maakte in deze verschrikkelijke periode in opkomend nazirijk.
Uw vaders, Edwin en Alfred, waren Engelandvaarders. Zou u mij van ieder een foto kunnen sturen?
Ik ben slechts de schrijver van de recensie van dit boek en niet een van de dochters van Edwin en Alfred. Ik kan u dus verder niet helpen hiermee. Mijn excuses. Met vriendelijke groet, Sonja Renaud